تاریخ قرآن ، تألیف تئودور نولدِکه، تحریر از فریدریش شوالی، لایپزیگ، 1909 (ج 1)، 1919 (ج 2)، 1938 (ج 3)، تجدید چاپ: هیلدسهایم ـ نیویورک، 1981م.

در این معرفی نخست چگونگی تدوین و چاپ کتاب تاریخ قرآنِ نولدِکه، که توسط شاگرد او فریدریش شوالی تدوین و تحریر شده، آمده است. سپس خود کتاب و سه جزء اصلی (13 فصل) آن به‏تفصیل معرفی شده است. مباحث مربوط به شیعه‏ی آن بررسی شده و همچنین با بررسی تفصیلی منابعِ نولدِکه ـ شوالی در تألیف این کتاب روشن شده است که در کنار منابع مسیحی ـ یهودی، منابع اصلی و اساس تألیف آن (به‏جز چند مورد اندک) همگی از منابع اهل سنّت بوده و نشان داده شده است منابع و روایات اهل سنّت در باره‏ی قرآن چگونه محققان و خاورشناسان بی غرض را به‏نتیجه‏گیری‏های اشتباه در باره‏ی قرآن وا داشته است.

نولد که، تئودور / «تاریخ قرآنِ » نولد که، معرفی و نقد و بررسی / خاورشناسان و قرآن / خاورشناسان و شیعه امامیه.
.I زندگی‏نامه. تئودور نولدِکه در دوم مارس 1836م در هامبورگ، شمال آلمان، به دنیا آمد. سال‏های سیزده تا شانزده‏سالگی خود را به یادگیری زبان‏های یونانی و لاتین گذراند. در دوران دبیرستان به مطالعه‏ی زبان عبری پرداخت. در دانشگاه گوتینگن(1) زبان‏های عبری، عربی، سریانی و آرامی را فراگرفت. مطالعه‏ی زبان سانسکریت را نیز در همین دانشگاه آغاز کرد و سپس در دانشگاه کیل(2) ادامه داد. او در دوران دانشجویی شروع به یادگیری زبان‏های فارسی و ترکی کرد. در بیست‏سالگی رساله‏ی دکتری خود را در باره‏ی تاریخ قرآن نگاشت (نک : پس از این) سپس مسافرت‏هایی به خارج از آلمان کرد. ابتدا به وین رفت و حدود یک سال (57 ـ 1856م) در آن‏جا به بررسی دست‏نویس‏های کتابخانه‏ی وین پرداخت و یادگیری زبان‏های فارسی و ترکی را ادامه داد. سپس به لیدن رفت و حدود 6 ماه در آن جا رحل اقامت افکند. در لیدن به بررسی دست‏نویس‏های عربی ادامه داد و با خاورشناسانی همچون دوزی(3) و یونبول(4) و د خویه(5) و د یونگ(6)، آشنا شد. از لیدنِ هلند به گوتا (آلمان) بازگشت و حدود یک ماه به بررسی نسخه‏های خطی عربیِ آن‏جا پرداخت. در آوریل 1858م به برلین رفت و در آن‏جا هم نسخه‏های خطی عربی و ترکی را بررسی و فهرستی هم برای دست‏نویس‏های ترکی آن کتابخانه تهیه کرد. در فاصله‏ی سپتامبر 1860 تا 1872م، که به سِمَت استادی دانشگاه استراسبورگ برگزیده شد، سفری به ایتالیا کرد. سپس معاون کتابخانه‏ی دانشگاه گوتینگن شد (دسامبر 1860 تا ژانویه‏ی 1862م) و چند صباحی در دانشگاه آن شهر به تدریس پرداخت. از 1864 تا 1872م استاد زبان‏های سامی در دانشگاه کیل(7) بود و نزدیک به هشت سال در آن‏جا به تحقیق و تدریس در باره‏ی زبان‏های سامی و همچنین تحقیق در باره‏ی عهد قدیم و زبان‏های سانسکریت و ترکی پرداخت.
نولدکه در بهار 1872م به استادی دانشگاه استراسبورگ رسید و نزدیک به 50 سال (تا 1920م) در آن شهر ماند. عمده‏ی تألیفات او در این دوره انجام شده است. ده سال آخر عمر خود را در شهر کارلسروهه(8) و در منزل پسرش گذراند. او در 25 دسامبر 1930م پس از حدود 94 سال زندگی، درگذشت.(9)
نولدکه علاوه بر آشنایی با زبان‏های شرقی و غربی روز تبحر بسیاری در زبان‏های کهن همچون یونانی، لاتین، سریانی، عبری و عربی قدیم، لهجه‏های مختلف عربی، و زبان‏های کهن ایرانی و هندی (سانسکریت) داشت. او از هوشی سرشار و شمّ تاریخی و زبانشناختی قوی برخوردار بود. متخصص زبانشناسی زبان‏های سامی بود و اطلاعاتی گسترده درباره‏ی تاریخ و فرهنگ سرزمین‏های شرقی و مردمان آن داشت. به بی‏طرفی و عدم تعصّب در تحقیقات خود شهرت داشت. اگر به نتایج خطا در تحقیقات پیشین خود پی می‏برد. از ذکر آن و ارائه‏ی نتایج جدیدتر ابایی نداشت.
.II فهرست آثار. مهمترین آثار نولدکه ـ به ترتیب زمان چاپ ـ عبارتست از:
1858. ``Hatte Muhammed christliche Lehrer?'''', in ZDMG, xii.
[مقاله‏ای است با عنوانِ «آیا محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم معلم مسیحی داشت؟»]
1860. Geschichte des Qorans. Göttingen.
[تاریخ قرآن . چاپ نخست آن است، نک : بخش بعدی این مقاله]
1864. Beiträge zur kenntnis der Poesie der alten Araber. Hannover.
[مقالاتی در شناخت شعر کهن عرب‏ها . فصل اول آن با عنوانِ «من تاریخ و نقد الشعر العربی القدیم»، توسط عبدالرحمان بَدَوی ترجمه شده و در دراسات حول صحّة الشعر الجاهلی ، ص 40 ـ 17، به چاپ رسیده است]
1872. Mandäische Grammatik. Halle.
[دستور زبان مندائی ]
1879. Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden. Leiden.
[تاریخ ایرانیان و عرب‏ها در زمان ساسانیان. ترجمه‏ی فارسی از عباس زریاب خویی، چاپ اول، تهران: انجمن آثار ملی]
1886.``Die arabischen Handschriften Spitta''s'''',in:ZDMG,40/1886/305- 314.
[«دست‏نویس‏های عربی (در مجموعه‏ی) اشپیتا»]
1887. Die ghassânischen Fürsten aus dem haus Gafna''s. Berlin.
[شاهزادگان غَسّانی از آل جَفْنه]
1888-1892. Persische Studien, 2 vols.
[پژوهش‏های فارسی]
1890. Delectus veterum carminum arabicorum. Carmina selegit et editit Th. Noeldeke. Glossarium confecit A. Müller. Berlin, H. Reuther.
[منتخبات شعر کهن عرب . انتخاب و تصحیح از تئودور نولدکه، تهیه‏ی واژگان از آوگوست مولر]
1896. Zur Grammatik des klassischen Arabisch. Wien.
[درباره‏ی دستور زبان عربی کلاسیک]
1904. ``Das iranische Nationalepos'''', in: GlrPh, II/ 130-211.
ویرایش دومِ کتابی که به صورت مستقل نشر شده است:
1920. Das iranische Nationalepos, Berlin- Leipzig.
[حماسه‏ی ملی ایران . ترجمه‏ی فارسی از بزرگ علوی، با مقدمه‏ی سعید نفیسی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول 1327ه ش]
1909-1938. Geschichte des Qorans.
[تاریخ قرآن . ویرایش دوم آن است، نک : بخش بعدی این مقاله]
1910. Neue Beiträge zur semitischen Sprachwissenschaft. Strassburg.

1986. حدود پنجاه نامه از نامه‏های نولدکه به گولدتسیهر نیز در کتابی که روبرت سیمون در شرح احوال گولدتسیهر نگاشته، به چاپ رسیده است. برای مشخصات این کتاب نک : منابع.
.III «تاریخ قرآن». مهم‏ترین و دوران‏سازترین نگاشته‏ی خاورشناسان در باره‏ی قرآن و مطالعات قرآنی است. همه‏ی قرآن‏پژوهان غربی پس از نولدکه، و شمار کثیری از قرآن‏پژوهان عرب و مسلمان در پژوهش‏های خود در باره‏ی قرآن تحت تأثیر این کتاب بوده‏اند و یا به نوعی از آن استفاده کرده‏اند. گفته می‏شود اصطلاح «تاریخ قرآن» نخستین بار از سوی نولدکه به کار رفته است(1) و این امر ناشی از نوع نگرش خاورشناسان به متن قرآن است.
نولدکه در تألیف این کتاب از همکاری شماری از خاورشناسان آلمان سود برده است. تألیف این کتاب سرگذشتی خواندنی دارد که خلاصه‏وار از این قرار است(1): نولدکه در 1856م ازرساله‏ی دکتری خود در باره‏ی تاریخ پیدایش قرآن در دانشگاه گوتینگن دفاع کرد. سپس با افزودن فصل‏هایی به رساله‏ی خود، آن را در 1857م برای شرکت در مسابقه‏ی «تاریخ انتقادی متن قرآن» به آکادمی ادبیات پاریس ارائه کرد. این متنِ گسترش‏یافته در 1860م در گوتینکن به چاپ رسید. در 1898م ناشر از نولدکه تقاضا کرد تا برای چاپ دوم کتاب در آن تجدید نظر کند. اما موءلف به خاطر ضعف مزاجی خود ـ که از دوران کودکی تا هنگام مرگ از آن رنج می‏برد ـ از این کار عذر خواست و یکی از بهترین شاگردان خود را به نام فریدریش شوالی(2) برای این کار به ناشر معرفی کرد. شوالی با استفاده از طرح و یادداشت‏های استاد خود جلد اول از ویرایش و تحریر جدید تاریخ قرآن را تألیف کرد. نولدکه پس از مطالعه‏ی آن مقدمه‏ای بر آن نگاشت و جلد اول در 1909م منتشر شد.
شوالی در فوریه‏ی 1919م، به هنگام تنظیم و تحریر جلد دوم، درگذشت. هاینریش تسیمرن(3)، شوهر خواهر او، ادامه‏ی کار را پی گرفت و جلد دوم با پیش‏گفتار تسیمرن در 1919م به چاپ رسید.
تألیف و تحریر جلد سوم کتاب و تنظیم یادداشت‏های شوالی با پیشنهاد تسیمرن به گوتهلف برگشترسر(4) واگذار شد، اما او نیز پس از آن که چند سالی از عمر خود را بر سر این کار گذاشت، پیش از آن که موفق به اتمام جلد سوم شود، در اوت 1933م درگذشت. اوتو پرتسل(5)، همکار او در دانشگاه، با افزودن فصل آخر کتاب به آن و یک مقدمه، جلد سوم را در 1938م منتشر اخت. بدین ترتیب پس از گذشت 68 سال از چاپ اول کتاب، تألیف و چاپ اثرگذارترین تحقیق در باره‏ی قرآن در نیمه‏ی دوم قرن نوزدهم و نیمه‏ی اول قرن بیستم، با تلاش سه نسل از خاورشناسان آلمانی به سرانجام رسید.
تاریخ قرآنِ نولدِکه ـ شوالی تاکنون به هیچ یک از زبان‏های اروپایی و هم‏چنین زبان عربی ترجمه نشده است؛ گرچه برخی از نظریات او به‏تفاریق توسط قرآن‏پژوهان عرب و اروپایی بررسی و نقد شده است.
این کتاب ـ پس از تکمیل چاپ آن ـ چندین بار به‏صورت افست منتشر شده است. چاپ مورد استفاده‏ی ما سومین افست کتاب از سوی انتشارات گئورگ اولمس(1) در 1981م است.
.IV معرفی تفصیلی «تاریخ قرآن». این کتاب از سه جلد یا بهتر بگوییم از سه جزء تشکیل شده است.

عنوان اصلی جزء نخست (منتشرشده در 1909م) این است : «در باره‏ی منشأ و خاستگاه قرآن» و شامل این فصل‏هاست: فصل 1 . در باره‏ی نبوت و وحی، شامل:
الف. محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به عنوان پیامبر و منابع تعالیم او. در این بخش از این موارد بحث شده است: مفهوم نبوت، زمینه‏های نبوت در پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، تأثیرات یهودی و مسیحی، منابع نوشتاری و منابع شفاهی، گسترش و رواج خواندن و نوشتن در عربستان قدیم. ارتباط پیامبر با زید بن عمرو و امیّة بن ابی‏صلت. تأثیرات کفر و شرک بر اسلام. عناصر شخصی در پایه‏های دینی محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم .
ب. در باره‏ی وحی بر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، چگونگی و انواع آن. شامل: انواع وحی، حالت‏های هیجانی ـ روحی پیامبر، معلّم و راهنمایی فرضی و خیالی برای پیامبر. بندهای آن دَحْیه، مدت وحی، نام‏های گوناگون آن، سبک وحی و قافیه و ترجیع‏بندهای آن، تکرار عبارات، شیوه‏ی ثبت مکتوب وحی، افزوده‏ها و دیگر دگرگونی‏ها که توسط خود محمّد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم انجام می‏شد، «سَبْعَة اَحْرُف»، انقطاع وحی، اصالت قرآن و ارتباط آن با وحی‏های [دروغین] پیامبرانِ [کذّاب].
فصل 2 . در باره‏ی مبدأ بخش‏های مجزا (سوره‏ها) ی قرآن.
این فصل از فصول مهم این کتاب است. موءلف در این فصل به طرح نظریه‏ی بدیع خود در ترتیب سور مکّی پراخته است. او ابتدا منابع این نظریه را برمی‏شمرد و آن‏ها را تحلیل می کند. منابعی که او ذکر می‏کند عبارتست از روایت‏های تاریخی و تفسیری، کتاب‏های تاریخی همچون تاریخ طبری، سیره ی ابن‏هشام و... و کتاب‏های اسباب نزول. پس از طرح این مقدمات، موءلف تمامی سوره‏ها را نخست به مکّی و مدنی تقسیم کرده و برای سوره‏های مکّی سه دوره‏ی زمانی ذکر می‏کند. او برای این تقسیم‏بندی معیارهای دیگری را همچون شیوه و لحن بلاغی آیات و سُوَر و رابطه‏ی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم با یهودیان و مسیحیان شبه جزیره در نظر می‏گیرد و نظریات و تقسیم‏بندی کسانی همچون موییر(1)، گریم(2) و هیرشفلد(3) را نیز ذکر و بررسی می‏کند.
ـ دوره‏ی نخستِ سوره‏های مکّی. این دوره شامل سوره‏های کوتاه با آیات مسجّع می‏شود. این سوره‏ها به ترتیب زمانی عبارتند از: علق، مدّثر، مسد، قریش، کوثر، هُمزه، ماعون، تکاثر، فیل، لیل، بلد، انشراح، ضحی، قدر، طارق، شمس، عَبَس، قلم، أعلی، تین، عصر، بروج، مزمّل، قارعه، زلزال، انفطار، تکویر، نجم، انشقاق، عادیات، نازعات، مرسلات، نبأ، فجر، قیامة، مطفّفین، حاقة، ذاریات، طور، واقعة، مَعارج، رحمن، توحید، کافرون، فلق، ناس و فاتحه(48سوره).
ـ دوره‏ی دومِ سوره‏های مکّی. بنابر نظر نولدکه در این سوره‏ها بیشتر به قصص انبیاء پرداخته شده است و طولانی‏ترین سوره‏ها مربوط به این دوره است. هم‏چنین کلمه‏ی «الرحمن» برای نخستین بار در این سوره‏ها ذکر شده است. این سوره‏ها عبارتند از: قمر، صافات، نوح، انسان، دخان، ق، طه، شُعَراء، حِجر، مریم، ص، یس، زخرف، جن، مُلک، موءمنون، انبیاء، فرقان، إسراء، نمل، کهف (21 سوره).
ـ دوره‏ی سومِ سوره‏های مکّی. وجه غالب در سوره‏های این دوره در این است که کلمه‏ی «الرحمن» در آن‏ها ذکر نشده است، هر چند قصص انبیاء در آن‏ها آمده است. سوره‏های این دوره عبارتند از: سَجده، فصّلت، جاثیه، نحل، روم، هود، ابراهیم، یوسف، موءمن (غافر)، قصص، زمر، عنکبوت، لقمان، شوری، یونس، سبأ، اعراف، احقاف، ملائکه، انعام و رعد (21 سوره).
بخش بعدی کتاب به سوره‏های مدنی و خصوصیات آن‏ها اختصاص دارد. در این سوره‏ها بیشتر قواعد فقهی و تشریعی آمده است و سجع کمتری در آن‏ها به چشم می‏خورد. برخلاف سور مکّی که در آن‏ها «یا أیها الناس» آمده است، در این سوره‏ها آیات با «یا أیها الذین آمنوا» شروع شده است. سوره‏های مدنی عبارتند از: بقره، بینه، تغابن، جمعه، انفال، محمّد (ص)، آل عمران، صف، حدید، نساء، طلاق، حشر، احزاب، منافقون، نور، مجادله، حج، فتح، تحریم، ممتحنه، نصر، حجرات، توبه و مائدة.
آخرین فصل این جزء اختصاص به آیات و وحی‏هایی دارد که در قرآن نیامده است. نولدکه در این فصل از اختلاف قرائت‏ها، تفاوت در وحی‏های قرآنی و وحی‏های غیر قرآنی، بحث نسخ و انواع آن از قبیل «ما نُسِخ خطّه و حکمُه» یاد کرده و با استفاده از منابع اهل سنّت سعی کرده همه‏ی مواردی را که بر پیامبر نازل شده ولی در قرآن نیامده است استقصاء کند. او متن این موارد را ـ با ذکر اختلاف نسخ در پانویس ـ به خط عربی نقل و سپس به آلمانی ترجمه می‏کند.

جزء دوم کتاب (منتشرشده در 1919م) عمدتاً به این مباحث می‏پردازد: جمع‏آوری قرآن، کتابت وحی به دست کاتبان وحی در زمان پیامبر، جمع قرآن توسط امیرالموءمنین علی علیه‏السلام و ذکر ترتیب قرآنی که توسط امیرالموءمنین علی علیه‏السلام جمع شده است از تاریخ یعقوبی همراه با ذکر سوره‏های آن(1)؛ اولین گردآوری توسط زید بن ثابت و دیگر جمع‏های پیش از عثمان (همچون جمع اُبَیّ بن کعب)، قرآن عبداللّه بن مسعود و ابوموسی، تاریخ جمع و نگارش نسخه‏ی رسمی قرآن در زمان عثمان. سپس از مخالفت‏های مسلمانان با قرآن جمع عثمان بحث شده است و به همین مناسبت از سوره‏ای به نام «سورة النورین» نام می‏برد و این گونه ذکر می‏کند که شیعیان معتقدند این سوره نیز جزو قرآن بوده است ولی در قرآن جمع عثمان نیامده است. او متن سوره را از دبستان مذاهب و از مقاله‏ای از شخصی از اهالی قازان به نام «پروفسور کاظم بیک» که در مجله‏ی آسیایی(2) به چاپ رسیده است، نقل و سپس آن‏را به آلمانی ترجمه می‏کند(3). درادامه با مقایسه‏ی زبان‏شناسانه‏ی این سوره با قرآن جعلی‏بودن آن نشان داده شده است.
این جزء ضمیمه‏ای دارد (حدود 100 صفحه) در باره‏ی منابع اسلامی و تحقیقات جدید مسیحی در باره‏ی خاستگاه وحی و پیدایش «کتاب قرآن»، شرح احوال پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم و مقایسه‏ی این دو (منابع اسلامی و تحقیقات مسیحی) با یکدیگر.
در بخش تحقیقات نوین مسیحی آثار و عقاید خاورشناسانی همچون ویلیام موییر(1)آلویس اشپرنگر(2)، راینهارت دوزی(3)، ایگناتس گولدتسیهر(4)، آبراهام گایگر(5)، اسنوک هورخرونیه(6) و شماری دیگر بررسی شده است.
مؤلف در این ضمیمه فصلی را (ص 182 ـ 179) نیز به تفاسیر شیعه اختصاص داده است. او قدیم‏ترین تفسیر شیعی قرآن را از امام محمّد باقر علیه‏السلام می‏داند و از تفاسیری همچون تفسیر علی بن ابراهیم قمّی و تفسیر صافی فیض کاشانی نام می‏برد و بحثی نیز در باره‏ی تأویلِ شماری از آیات قرآن در باره‏ی اهل بیت دارد.

جزء سوم کتاب (منتشرشده در 1938م) درباره‏ی تاریخ متن قرآن است. مباحث عمده‏ی این جزء عبارت است از: متن بدونِ اعراب قرآن، خطاهای قرآن عثمان، اختلاف قرائت‏ها در نسخه‏های قرآن عثمان، شیوه‏ی کتابت، اختلاف قرائت‏ها در قرآن ابن مسعود، اُبی و دیگران، سلطه و فراگیری قرآن عثمان. شیوه‏ی قرائت قرآن، قرّاء هفتگانه و دهگانه و چهارده‏گانه، شناخت منابع مربوط به قرائت و قرّاء، قرائت‏های شاذّ، مفردات، تجوید، وقف. تحقیق درباره‏ی دست‏نویس‏های قرآنی، تاریخ‏گذاری و شناخت مکان کتابت آن‏ها. سپس 8 تصویر از دست‏نویس‏های کهن قرآنی از کتابخانه‏های قرویین، ملّی پاریس، مدرسه‏ی بن یوسف مراکش و استانبول (سرای) آمده است.
پایان‏بخش این جزء که پایان‏بخش کلّ کتاب نیز به شمار می‏رود چهار فهرستِ (1) منابع (کتاب‏شناسی)، (2) نام‏های خاص افراد، مکان‏ها و خاندان‏ها و قبایل، (3) موضوع و (4) آیات مورد استفاده در کلّ کتاب است. این فهرست‏های سودمند را خانم آنه‏لیزه گوتشالک ـ باور(1)تهیه کرده است.
.V منابع «تاریخ قرآن»:موءلف در تألیف این کتاب عمدتاً به سه گروه از منابع تکیه داشته است:
1 . آثار یهودی ـ مسیحی قدیم. منابعی همچون اناجیل اربعه، تورات، تلمود و شماری دیگر از این گونه منابع نیز مورد استفاده‏ی موءلف بوده است، به‏ویژه در بحث از دوره‏ی نخستِ سوره‏های مکّی، آن‏جا که درباره‏ی سوره‏ی فاتحة الکتاب بحث می‏کند، برای اثبات این نکته که این سوره نیز از سوره‏های نخستین است سعی می‏کند منشاء یهودی و مسیحی آیات آن‏را با استناد به عهد قدیم و عهد جدید نشان دهد. در پانویس جزء 1، ص 112، 113 و 114، در پنج بخش عبارت‏های «الحمد للّه»، «ربّ العالمین»، «الرحمن الرحیم»، «مالک یوم الدین» و «اهدنا الصراط المستقیم» از جهت واژه‏شناسی بررسی می‏شود و ریشه‏های عبرانی (عهد قدیم)، یونانی (عهد جدید) و مندائی آن‏ها را نشان می‏دهد. موءلف در این بحث علاوه بر منابع پیش‏گفته از منابع اهل سنت همچون بلاذری، طبری، زمخشری و به‏ویژه اتقان (2) سیوطی (مثلاً ذیل واژه‏ی «الرحمن»)(3) نیز استفاده کرده است. ذکر این نکته ضروری است که نولدکه تعصب دیگر اسلام‏شناسان را در این مورد، مبنی بر اینکه تمامی و یا اکثر آموزه‏های دینی اسلام برگرفته از منابع پیش از اسلام است، ندارد.
2 . آثار مستشرقان. در تألیف این کتاب از نوشته‏ها و تحقیقات شمار کثیری از خاورشناسان و اسلام‏شناسان استفاده شده است و از آراء و اقوال آن‏ها یاد شده و یا به نقد و بررسی آن‏ها پرداخته شده است. به‏ویژه آراء اینان مدّ نظر بوده است: آوگوست فیشر(4)، گوستاو فلوگل(5)، د خویه، گولدتسیهر، هامر ـ پورگشتال(6)، هیرشفلد(7)، هانری لامنس(8)، آلُویس اشپرنگر، گوستاو وایل(9) و یولیوس ولهاوزن(10).
3 . منابع اسلامی. نزدیک به 70 درصد منابع موءلفان نوشته‏های اسلامی است که به جز چند مورد، همگی از اهل سنّت است. از این میان آثار ابن جَزَری، محمّد بن جریر طبری، ابن هشام، بخاری (صحیح )، مسلم (صحیح )، مکّی بن ابی طالب قیسی و سیوطی بیشترین کاربرد را داشته است.
در کنار منابع چاپی، از دست‏نویس‏های اسلامی نیز به‏کرّات استفاده شده است. بر اساس فهرست منابع حدود 100 دست‏نویس جزو منابع کتاب بوده است که حدود نیمی از آن‏ها متن کهن قرآنی است. بیشتر دست‏نویس‏ها متعلق به این کتابخانه‏ها است: برلین (47 نسخه)، موزه‏ی بریتانیا (1 نسخه)، فاس (1 نسخه)، گوتا (16 نسخه)، استانبول (10 نسخه)، لیدن (6 نسخه)، مراکش، مجموعه‏ی بن یوسف ( 1 نسخه)، کتابخانه‏ی ملی پاریس (1 نسخه)، وین (6 نسخه) و... . از میان دست‏نویس‏ها فقط دو دست‏نویس به آثار شیعی اختصاص دارد. یکی از آن‏ها رساله‏ای است در تجوید از موءلفی ناشناخته و دیگری تفسیر علی بن ابراهیم قمّی. در میان منابع چاپی نیز تنها به دو کتاب اشاره شده است، تفسیر صافی فیض کاشانی ( 1 ارجاع) و فهرست شیخ طوسی (4 ارجاع).
این آمار از این رو ذکر شد تا این نکته روشن شود اگر در جای جای این کتاب آراء و نظراتی یافت می‏شود که در شأن قرآن کریم نیست، خاستگاه عمده‏ی آن‏ها روایات و مطالبی است که اهل سنّت درباره‏ی قرآن نقل می‏کنند. به عنوان نمونه می‏توان به آخرین فصل جزء یکم اشاره کرد. در این فصل که اختصاص به آن دسته از آیات دارد که در جمع رسمی عثمان نیامده (ص 261 ـ 234)، تمامی مواردی که نقل می‏شود یکسره از منابع اهل سنّت و عمدتاً برگرفته از ترمذی، بخاری، اتقان سیوطی، مسلم، کنز العمّال متقی هندی(1)، موطأ مالک و چند منبع دیگر است.
.VI بازتاب مباحث شیعه درباره‏ی قرآن در «تاریخ قرآن».تقریباً نگاه همه‏ی اسلام‏شناسان اروپایی به اسلام، از طریق مذهب اهل سنّت است. همانطور که می‏دانیم تمامی مرزهای اسلام با اروپا متعلق به اهل سنت بوده و هست. نخستین رویارویی‏های اروپاییان با اسلام نیز، چه در اسپانیا و شمال افریقا، چه در دوران جنگ‏های صلیبی و چه در وران حکومت عثمانی، با اهل سنّت بوده است. از این رو از نظر اروپاییان اسلامی رسمی همان تسنّن است و مابقی مسلمانان، همچون شیعیان، از فِرَق منشعب از این بدنه‏ی اصلی محسوب می‏شوند. بنابراین بدیهی است که به هنگام بررسی هرگونه مطلب اسلامی از سوی خاورشناسان، در درجه‏ی نخست منابع مسلمانان رسمی مدّ نظر قرار گیرد. البته هرچه به دهه‏های پایانی سده‏ی بیستم میلادی نزدیک‏تر می‏شویم، این مطلب کم‏رنگ‏تر می‏شود و توجه به سایر مذاهب اسلامی به ویژه شیعه و از آن میان ـ در سال‏های اخیر ـ شیعه‏ی امامیه را بیشتر می‏بینیم.
تاریخ قرآنِ نولدکه ـ شوالی نیز از این قاعده مستثنی نیست. همانطور که در بخش قبلی اشاره شد شمار کلّ منابع شیعی این کتاب ـ اعم از چاپی و خطی ـ چهار منبع بیشتر نیست. از این رو در بخش‏هایی که موءلّفان متعرّض آراء شیعه شده‏اند عمده‏ی منابع ایشان همان نوشته‏های اهل سنّت بوده است. ما در اینجا به اختصار به بررسی این موارد می‏پردازیم.
1 . جزء دوم ص 8 به بعد ـ موءلف در این صفحات به جمع قرآن از سوی امیرالموءمنین علی علیه‏السلام می‏پردازد و روایت معروف که بر اساس آن امیرالموءمنین بلافاصله پس از درگذشت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم به جمع قرآن پرداخت و سپس آن را به مردمان عرضه کرد، از دست‏نویسی از تفسیر علی بن ابراهیم قمّی(1) نقل می‏شود. دیگر روایت‏های این بخش از ابن سعد، فهرست ابن ندیم، و اتقان سیوطی است که در آن‏ها سعی شده روایت تفسیر قمّی مخدوش یا تأویل شود.
در ادامه‏ی همین بخش ترتیب قرآن جمع شده از سوی امیرالموءمنین علیه‏السلام در 7 جزء، از تاریخ یعقوبی نقل می‏شود.
2 . جزء دوم، ص 93 و 100 به بعد. او در این فصل به مخالفت‏های مسلمانان با قرآنِ جمع شده از سوی عثمان می‏پردازد و به همین مناسبت از شیعه «حزب منسوب به علی7 » و مخالفت‏های ایشان نام می‏برد. منبع عمده موءلف در این بخش، در کنار تفسیر قمّی، مقاله‏ای است از شخصی قازانی به نام «کاظم بیگ» که در مجله‏ی آسیایی (Journal Asiatique) چاپ شده است(2). موءلف در ص 100 به بعد نیز بحثی درباره‏ی سوره‏ی «النورین» کرده و گفته است که شیعه معتقد است این سوره جزو سُوَر قرآنی بوده و عثمان به هنگام جمع قرآن آن‏را حذف کرده است. همانطور که پیش‏تر گفتیم، موءلف نخست متن سوره را نقل و سپس ترجمه می‏کند. منابع موءلف در این بخش عبارتست از دبستان مذاهب ، مقاله‏ی کاظم بیگ، که پیش‏تر از آن یاد کردیم و مقاله‏ای از گارسن دو تاسی. ظاهراً تمامی نقل‏ها به دبستان مذاهب برمی‏گردد(1).
3 . جزء دوم ص 182 ـ 179. فصلی است بسیار مختصر درباره‏ی تفاسیر شیعه و روش تفسیری شیعیان. موءلف نخست از تفسیر امام محمد باقر علیه‏السلام نام می‏برد و می‏گوید: «دانسته نیست که این تفسیر به صورت اصلی موجود است یا به صورت تحریری از شاگرد ایشان ابوالجارود زیاد بن منذِر». سپس از تفسیر علی بن ابراهیم قمّی یاد و روایتی از آن نقل می‏شود(2) که بر اساس آن کلمه‏ی «کتاب» در آیه‏ی دوم سوره‏ی بقره به امیرالموءمنین علی علیه‏السلام تأویل شده است. موارد مشابه دیگر نیز از این تفسیر نقل شده است و به همین مناسبت بحثی درباره‏ی تأویل از دیدگاه شیعه مطرح آمده است. سپس اشاره‏ای به الصافی فی تفسیر القرآن فیض کاشانی و کلامی درباره‏ی تأویل و تفسیر صوفیانه از او آمده است. در پایان این بخش از حقایق التفسیر ابوعبدالرحمان سُلَمی نیشابوری به عنوان یکی از قدیم‏ترین تفاسیر صوفیانه نام می‏برد و سر آخر این مسأله را با تفاسیر تأویلی مسیحی و یهودی در سده‏های میانه مقایسه می‏کند.
در جزء سوم و پایانی کتاب هیچ فصل مستقلی به شیعه اختصاص ندارد.
به نظر می‏رسد اگر صاحب همّتی که با دیدگاه‏ها و همچنین روایات اصیل شیعی درباره‏ی قرآن آشنا باشد، این کتاب را ـ با رعایت امانت کامل ـ به فارسی ترجمه کند و ذیل هر مطلب چکیده‏ای از روایات و نظر شیعه‏ی امامیه را ـ در قیاس با آراء اهل سنّت ـ بیاورد، خدمتی بزرگ به اهل علم کرده است.

ـ] آلوارت، ویلهلم. فهرست دست‏نویس‏های عربی در کتابخانه‏ی پادشاهی برلین ، جلد 1، برلین، 1887م.]
W. Ahlwardt. Verzeichniss arabischen Handschriften der königlichen Bibliothek zu Berlin. Erster Band. Berlin 1887.
ـ ابن واضح یعقوبی. تاریخ ، ترجمه‏ی محمّد ابراهیم آیتی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، 1374ه ش، 2ج.
ـ بَدَوی، عبدالرحمان. دراسات المستشرقین حول صحّة الشعر الجاهلی ، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ دوم، 1986م.
ـ همو، موسوعة المستشرقین ، بیروت: دارالعلم للملایین، چاپ دوم، 1993م. مدخل «نولدکه»، ص 598 ـ 595.
ـ بهشتی، محمد رضا. «تاریخ قرآن»، در: دانشنامه‏ی جهان اسلام ، ج 6 (1380ه ش)، ص 241 ـ 240.
ـ جفری، آرتور. واژه‏های دخیل در قرآن مجید ، ترجمه‏ی فریدون بدره‏ای، تهران: توس، 1372ه ش.
ـ[ سیمون، روبرت. شرح احوال و دانش‏پژوهی گولدتسیهر بر مبنای آثار و مکاتبات او ، بوداپست ـ لیدن، 1986م.]
Róbert Simon. Ignác Goldziher, His Life and Scholarship as Reflected in his Works and Correspondance. Budapest: Library of the Hungarian Academy of Sciences- Leiden: E. J. Brill 1986.
ـ سیوطی، جلال الدین عبدالرحمان. الإتقان فی علوم القرآن ، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، افستِ قم: منشورات رضی ـ بیدار، 1363ه ش، 4 جلد.
ـ عسکری، سیّد مرتضی. القرآن الکریم و روایات المدرستین ، ج 1، تهران: المجمع العلمی الاسلامی، چاپ دوم، 1416ه / 1996م. ج 2، بی‏جا، شرکة التوحید للنشر، چاپ اول، 1417ه / 1996م. ج 3، بی‏جا، دانشکده‏ی اصول دین، چاپ اول، 1378ه ش.
ـ] فوک، یوهان. پژوهش‏های عربی در اروپا تا آغاز سده‏ی بیستم ، لایپزیگ، 1955م.]
Johann Füch. Die arabischen Studien in Europa bis in den Anfang des 20.
Jahrhunderts. Leipzig: Otto Harrassowitz 1955.
ـ قمّی، ابوالحسن علی بن ابراهیم. تفسیر ، بیروت: موءسسة الأعلمی، چاپ اول (از حروفچینی جدید)، 1412ه ، 2 ج.
ـ کیخسرو، اسفندیار بن آذر کیوان. دبستان مذاهب ، به اهتمام رحیم رضازاده ملک، جلد 1، متن، ج 2 تعلیقات، تهران: طهوری، چاپ اول، 1362ه ش.
ـ ] گولدتسیهر، ایگناتس. مذاهب تفسیر قرآن در اسلام ، لیدن، 1970م.]
Ignaz Goldziher. Die Richtungen der islamischen Koranauslegung. Leiden: E. J. Brill 1970.
ـ متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام‏الدین. کنز العمّال فی سُنن الأقوال و الأفعال . تصحیح شیخ بکری حیّانی، بیروت: موءسسة الرسالة، چاپ پنجم، 1405ه ، 16 ج.
ـ مهدوی راد، محمّد علی. سیر نگارش‏های علوم قرآنی . تهران: موءسّسه‏ی نمایشگاه‏های فرهنگی ایران، دبیرخانه‏ی نمایشگاه قرآن کریم، 1379ه ش.
ـ نولدکه، تئودور. تاریخ ایرانیان و عرب‏ها در زمان ساسانیان ، ترجمه‏ی عبّاس زریاب، تهران، انجمن آثار ملّی، چاپ اول، بی‏تا [تاریخ مقدمه: بهمن 1358ه ش].